अमित संतोषराव डहाणे

आजच्या लेखातून आपण मध्ययुगीन इतिहासावर विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांची माहिती घेऊ या. मध्ययुगीन इतिहासाचा कालखंड साधाणत: इ.स. ६०० ते १६०० पर्यंत असा बराच मोठा आहे. या कालखंडात प्रामुख्याने भारतातील सामंतशाही, अनेक परकीय आक्रमणे, त्यापैकी प्रमुख मुघल साम्राज्याचा पाया, त्याचा विस्तार, त्यांचा ऱ्हास अशा बाबींचा अभ्यास करावा लागतो.

भारताच्या मध्ययुगीन इतिहासात दिल्ली सल्तनतला फार महत्त्व राहिले आहे. भारतावर झालेली विविध आक्रमणे आणि या आक्रमणातून दिल्लीत विविध घराण्यांनी आपली सत्ता प्रस्थापित केली होती. भारतावर प्रथम इ. स. ७१२मध्ये महंमद बिन कासिम याने सिंधचा राजा दाहिर याचा पराभव करून सिंध जिंकले होते. तर दहाव्या शतकात गझनीचा महंमद याने संपत्तीसाठी भारतावर सतरा स्वाऱ्या केल्या. ११९१च्या पहिल्या तराईच्या लढाईमध्ये पृथ्वीराज चौहानने महंमद घौरीचा पराभव केला, तर ११९२च्या दुसऱ्या तराईच्या लढाईत घौरीने पृथ्वीराज चौहानचा पराभव केला. इ. स. १२०६मध्ये कुतुबुद्दीन ऐबक याने लाहोर येथे भारतातील प‌हिल्या मुस्ल‌िम राज्याची स्थापना केली.

तुर्कांच्या पाठोपाठ १३व्या शतकात सुरुवातीला दिल्ली सुलतानशाहीचे (सल्तनतचे) साम्राज्य अस्तित्वात आले. दिल्लीवर सल्तनतीची सत्ता सुमारे तीन शतके होती. या घराण्यातील सर्व राजे हे खलिफाच्या नावाने राज्य करीत व स्वत:स त्याचे सुलतान (प्रतिनिधी) म्हणत. म्हणून या काळाला सल्तनत असे म्हणतात. दिल्ली सल्तनतचे घराणे जसे गुलाम घराणे, खिलजी घराणे, तुघलक घराणे आदी. या घराण्यातील शासक, त्यांचा क्रम, त्यांचा साम्राज्यविस्तार, त्यांनी बांधलेल्या वास्तू आदींविषयी अभ्यास करणे महत्त्वाचे ठरते. गुलाम घराण्यातील कुतुबुद्दीन ऐबक इल्तुतमिश, रझिया सुलतान इत्यादी शासक. खिलजी घराण्यातील अल्लाउद्दीन खिलजी, महंमद बिन तुघलक, फिरोजशहा तुघलक आदी शासकांवर प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.

मुघल साम्राज्य, यातील शासक मुघल सम्राट, त्यांचा शासन काळ, त्यांचा क्रम अभ्यासावे लागते. कार्यकाळानुसार बाबर, हुमायून, अकबर, जहांगीर, शाहजहान व औरंगजेब आदी ग्रेट मुघल्स आणि औरंगजेबानंतरची लेहर मुघल्स म्हणून संबोधले जाणारे मुघल शासक, त्यांचा कार्यकाळ, महत्त्व व वैशिष्ट्ये अभ्यासावे लागते. बहादूरशहा, फर्रुखसिअर, महंमदशाह, अहमदशाह, आमगीर शाह आलम, अकबर शाह दुसरा, बहादूर शाह दुसरा आदी शासकांवरसुद्धा प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.

यासोबतच राजपूत राजे, बहामनी राज्य, विविध शाह्या जसे आदिलशाही, निजामशाही, इमादशाही, कुतुबशाही, बरिदशाही, विजयनगर साम्राज्य अशा वेगवेगळ्या घटकांवर प्रश्न विचारले गेले आहेत. मध्ययुगीन भारतातील मराठा साम्राज्य, त्यातील शासक, शासकांचे कार्य आदींविषयी माहिती अभ्यासणे आवश्यक आहे.

प्रश्न. खालील विवरणावरून व्यक्ती ओळखा.

अ) त्याने उलेमांचे राज्यातील वर्चस्व नष्ट केले.

ब) तो पराक्रमी योद्धा व यशस्वी सेनापती होता.

क) दक्षिणेकडील राज्यांवर स्वारी करणारा पहिला सुलतान असावा.

ड) ज्याच्या दरबारात आमिर खुसरो हा नामवंत कवी होता.

१) अल्तमश २) महंमद तुघलक ३) अल्लाउद्दीन खिलजी ४) कुतुबुद्दीन ऐबक

उत्तर : ३) अल्लाउद्दीन खिलजी हा शासक भारताच्या मध्ययुगीन इतिहासात प्रसिद्ध आहे. हा तुर्क सुलतान होता ज्याने राज्य व धर्म वेगळे केले.

प्रश्न. पुढील विधानात कोणाचे वर्णन केले होते ?

मुळात तो तुर्कस्तानमधील एक गुलाम होता. त्याच्या लहानपणी व्यापाराने त्याला निशापूरला आणले. त्याला काझी फकरुद्दीन अब्दुल अझीम कुफी यांनी विकत घेतले. काझीच्या मुलाने त्याला एका व्यापाऱ्याने विकले आणि व्यापाऱ्याने त्याला महंमद घौरीला विकले.

१)कुतुबुद्दीन ऐबक २) बल्बन ३) इखत्यारउद्दीन महंमद ४) अल्मतशाह

उत्तर : कुतुबुद्दीन ऐबक

अशा प्रकारे दिल्ली सल्तनतशी संबंधित असलेले प्रमुख शासक, त्यांच्या वैशिष्ट्यांवर प्रश्न विचारलेले दिसतात.

प्रश्न. खालील विवरणावरून व्यक्ती ओळखा.

अ) या राजास 'आंध्रभोज' ही पदवी देण्यात आली होती.

ब) त्याच्या दरबारात आठ प्रसिद्ध तेलगू कवी होते.

क) 'नागलपूरम' नावाचे नगर त्याने स्थापन केले होते.

ड) बिदर, गुलबर्गा या मुसलमान राज्यांना जिंकणारा तो एकमेव हिंदू राजा होता.

१) रामदेव राय २) पुलकेशी प्रथम ३) पहिला परान्नक ४) कृष्णदेवराय.

उत्तर : कृष्णदेवराय

अशा प्रकारचे प्रश्न आयोगाने मध्ययुगीन भारतावर विचारलेले आहेत. मुघल राज्यकर्ते, त्यांच्यातील सत्तासंघर्ष, त्यांची कामे, त्यांच्या काळात निर्माण झालेली वास्तूशैली, चित्रकला, साहित्य, अर्थव्यवस्था कररचना इत्यादींवर प्रश्न विचारले जाऊ शकतात. भक्ती चळवळ व सुफी चळवळ, त्यांच्याशी संबंधित भारुडे, गाथा, अभंगांची रचना आदींवरही प्रश्न विचारले जाऊ शकतात. या घटकांसाठी एनसीईआरटीची क्रमिक पुस्तके किंवा त्याची मराठीत उपलब्ध असलेली भाषांतरित पुस्तके किंवा महाराष्ट्र बोर्डाची क्रमिक पुस्तके संदर्भसाहित्य म्हणून वापरता येते.

- डॉ. सुशील तुकाराम बारी

यूपीएससी पूर्वपरीक्षेत चालू घडामोडीचे महत्त्व गेल्या चार वर्षांत खूपच वाढलेले दिसत आहे. चालू घडामोडींतून सरळ सरळ प्रश्न विचारलेले आहेत. मूलभूत संकल्पनांवर विशेष भर असणारी पूर्वपरीक्षा आता चालू घडामोडींकडे वळलेली असून २०१६ हे वर्ष यासाठी 'टर्निंग पॉइंट' म्हणून पाहिले जाते. पूर्वपरीक्षेचा अभ्यासक्रम पाहिल्यास आंतरराष्ट्रीय चालू घडामोडींवर विशेष भर असून त्याचे प्रतिबिंब पूर्वपरीक्षेच्या प्रश्नपत्रिकेत पडलेले दिसते. प्रश्नाचा नमूना पाहूयात.

Q. European stability mechanism sometimes seen in the news, is an

(a) agency created by EU o deal with the impact of millions of refugees arriving from Middle East

(b) agency of EU that provides financial assistance to eurozone countries

(c) agency of EU to deal with all the bilateral and multilateral agreements on trade.

(d) agency of EU to deal with the conflicts arising among the member countries.

Ans : (b)

चालू घडामोडींचा पूर्वपरीक्षेच्या दृष्टीने विचार करताना दोन पद्धतीने केला जातो.

१) सर्वप्रथम चालू घडामोडींवर सरळ प्रश्न विचारला जाणे. ज्याचे प्रमाण पूर्वपरीक्षेत दिवसेंदिवस वाढत चाललेले दिसून येते. याचे उदाहरण पाहू.

Q. A recent movie titled The Man Who Knew Infinity is based on the biography of

(a) S. Ramanujan, (b) S. Chandrasekhar, (c) S. N. Bose, (d) C. V. Raman

Ans : (a)

२०१६ मध्ये The Man Who Knew Infinity हा चित्रपट प्रदर्शित झाला होता. त्यावरून सरळ सरळ हा प्रश्न विचारला गेला होता.

(२) चालू घडामोडींवर दुसऱ्या पद्धतीने विचारले जाणारे प्रश्न म्हणजे मूलभूत संकल्पनांवर विचारले जाणारे प्रश्न होय. चालू घडामोडींचा अभ्यासक्रमाच्या मूलभूत संकल्पनांशी असणारा संबंध समजून त्यावर प्रश्न विचारण्याची आयोगाची वृत्ती नेहमीचीच आहे. यावर आधारित प्रश्न पाहूयात.

Q. The terms 'Event Horizon', 'Singularity', 'String Theory' and 'Standard Model' are sometimes seen in the news in the context of

(a) Observation and understanding of the Universe

(b) Study of the solar and the lunar eclipses

(c) Placing satellites is the orbit of the Earth

(d) Origin and evolution of living organisms on the Earth

Ans : (a)

अशा प्रकारे प्रश्न विचारले जातात. त्यामुळे इतिहास, भूगोल, पर्यावरण, भारतीय राज्यव्यवस्था, भारतीय अर्थव्यवस्था, विज्ञान व तंत्रज्ञान या विषयांचा व त्यातील अभ्यासक्रमाशी संबंधित, मूलभूत संकल्पनांशी संबंधित चालू घडामोडींचा अभ्यास करणे अपेक्षित ठरते. विषयवार लेखात आपण त्यासंबंधीच्या बाबतीत बघितले आहे. दर वर्षी केंद्र सरकारद्वारे विविध विषयांवर समित्यांचे गठन केले जाते. त्यावरही प्रश्न विचारण्याची आयोगाची वृत्ती आपणास दिसून येते. उदा.

Q. Gadgil Committee Report and Kasturirangan Committee Report sometimes seen in the news, are related to

(a) Constitutional reforms (b) Ganga Action Plan, (c) Linking of rivers (d) Protection of western ghats

Ans : (d)

समित्यांचा अभ्यास करताना समितीचे नाव अध्यक्षांच्या नावाने असते. समितीचे गठन करण्यामागचा उद्देश व समितीद्वारे सु‌चविलेल्या सूचना, त्यातील नेमक्या कोणत्या सूचना शासनाद्वारे स्वीकारल्या गेल्यात, कोणत्या स्वीकारल्या नाहीत व त्या न स्वीकारण्यामागची भूमिका समजून घेणे गरजेचे ठरते.

बिटकॉइनसारख्या आभासी चलनावरही आयोगाद्वारे प्रश्न विचारला आहे. १८५७च्या उठावाआधी 'पाइक उठाव' हा भारतातील ब्रिटिशांविरोधातील पहिला उठाव होता, हे नव्याने अभ्यासक्रमात समाविष्ट होणार असल्याने त्यावर येत्या काळात प्रश्न विचारला जाऊ शकतो. चालू घडामोडी नेमका कोणत्या दिशेने अभ्यास करावा याबद्दल मार्गदर्शन करत असतात. वृत्तपत्रांचे नियमित वाचन व त्यातून नव्याने निघणाऱ्या अभ्यासक्रमाशी संबंधित बाबींचा पूर्वपरीक्षेसाठी अभ्यास क्रमप्राप्त ठरतो, यासाठी पुढील प्रश्न पाहा.

Q : Recently, India's First National Investment and manufacturing zone was proposed to be set up in

A. Andhra Pradesh

B. Gujarat

C. Maharashtra

D. Uttar Pradesh

Answer : A

वरील प्रश्नावरून हे स्पष्ट होते, की फक्त वृत्तपत्रवाचन नियमित असले, तरी यूपीएससी पूर्वपरीक्षेत त्याचा फायदा नक्की होतो, हे २०१६च्या पूर्वपरीक्षेने सिद्ध केले आहे. चालू घडामोडींचा अभ्यास करताना खालील बाबींवर लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे.

१. पर्यावरण, अर्थव्यवस्था, विज्ञान-तंत्रज्ञान यासंबंधीच्या आंतराष्ट्रीय घडामोडींचा नियमित आढावा घेणे.

२. आंतरराष्ट्रीय करार, संस्था यांचा संबंध तपासून त्यामागचा उद्देश लक्षात घेणे.

३. भारतीय राज्यव्यवस्था व संविधान यासंबंधीच्या चालू घडामोडींवर लक्ष केंद्रित करणे. उदाहरणार्थ 'कलम ३५ अ' चर्चेत आहे, तर त्यामागचे कारण व 'कलम ३५ अ' समजून घेणे.

४. इतिहासातील कोणत्या घटनांना ७५, १००, १५०, २०० वर्षे पूर्ण होत असतील, तर त्या घटनांचा मागोवा घेणे. इतिहासातील व्यक्ती व त्यांच्या कार्याबद्दल चालू घडामोडींतील संदर्भ जाणून घेणे.

५. नियमित चालू घडामोडींचा अभ्यास करणे. परीक्षेच्या वेळी एकदम सर्व करू, असे करू नये.

संदर्भ : PIB, PRS, योजना व कुरुक्षेत्र मासिक, राष्ट्रीय दैनिक : उदा. इकॉनॉमिक टाइम्स, द हिंदू, इंडियन एक्स्प्रेस, दैनंदिन चालू घडामोडींसाठी 'DrSushilsSpotlight' या यू-ट्यूब/टेलिग्राम चॅनेलला भेट द्या. LINK : t.me/DrSushilsSpotlight, यूनिक बुलेटिन : द यूनिक अकॅडमी प्रकाशन

अशा प्रकारे यूपीएससी पूर्वपरीक्षेसाठीचे सर्व घटक आपण 'महाराष्ट्र टाइम्स'च्या 'यशाचा मटा मार्ग' या सदरातून पाहिले आहेत. सर्व विद्यार्थ्यांना आगामी पूर्वपरीक्षेसाठी खूप खूप शुभेच्छा. विद्यार्थी मित्रांनो, स्वतःच्या कष्टावर विश्वास असू द्या व प्रामाणिकपणे कष्ट घेऊन परीक्षेला सामोरे जा. यूपीएससी परीक्षेला सामोरे जात असताना एक बाब नेहमीच लक्षात असू द्या : 'ओले मूळ भेदी, खडकाचे अंगा, अभ्यासाची संग, कार्यसिद्धी।।'

डॉ. सुशील तुकाराम बारी

यूपीएससी GS-I मुख्य परीक्षा २०१८ मधील प्रश्नांबद्दल आपण जाणून घेत आहोत. विचारलेल्या प्रश्नांची संभाव्य उत्तरे व त्या संबंधीचे लेखन कौशल्य याबद्दल आपण चर्चा करीत आहोत. या लेखात प्र. क्र. ११ ते प्र. क्र. ११५ यांना आपण समजून घेणार आहोत. हे प्रश्न प्रत्येकी १५ गुणांसाठी विचारलेले असून, त्यांची उत्तरे कमाल २५० शब्दांत आपणास लिहावयाची आहेत.

प्र. ११. The Bhakti movement received a remarkable reorientation with the advent of sri chaitanya mahaprabhu. Discuss.

स्पष्टीकरण : सर्व प्रथम चैतन्य महाप्रभू यांच्याविषयी काही तथ्ये द्यावीत. असे त्यांना 'गौरंग महाप्रभू' देखील म्हटले जाते व ते पं. बंगालचे होते. भक्ती चळवळीला एक उचित अनुष्ठान देऊन त्यांनी प्रेमभाव (Divine love) या संकल्पनेला राधाकृष्ण यांना समोर ठेवून साकारले. कीर्तनाद्वारे आपण देवाची अनुभूती घेऊ शकतो असे त्यांनी प्रतिपादन केले. रासलीला हे भारतीय तत्त्वज्ञानातील महत्त्वाचे पर्व म्हणून त्यांनी समोर आणले. सामाजिक उदारमतवादाचा पुरस्कार करत जातीव्यवस्था नाकारून त्यांनी वैश्विक बंधुत्वाची शिकवण दिली. तसेच पुजारीवर्गाचे वर्चस्व, विवेकाला अनुसरून नसणाऱ्या रूढी, परंपरा यांना नाकारले. समाजातील शोषित घटकाला त्यांनी भक्तीचा मार्ग दाखविला. सत्य व अहिंसा ही शिकवण त्यांनी दिली. त्यांची साधी राहणी ही वैश्विक स्तरावर स्वीकारली गेली. वरील मुद्द्यांचा विचार करून उत्तराचा शेवट हा समतोल साधणारा असा असावा. संत कबीर यांची मृत्यूपंचशताब्दी म्हणजे २०१८ हे वर्ष त्यामुळेच या घटनेला अनुसरून हा प्रश्न मुख्य परीक्षेत विचारला असण्याची शक्यता आहे.

प्र. १२. Discuss whether formation of new states in recent times is beneficial or not for the economy of india.

स्पष्टीकरण : सद्यपरिस्थितीमध्ये नवीन राज्ये निर्माण करणे व त्याचा भारतीय अर्थव्यवस्थेशी असणारा संबंध बघताना सकारात्मक व नकारात्मक या दोन्ही बाजू पाहणे आवश्यक असते. सकारात्मक बाबींमध्ये इतर राज्यांच्या तुलनेतील विकासाची स्पर्धा त्यातून नवीन राज्यांचा आराखडाच विकासाचा असतो. उदा. तेलंगण. उद्योगांसाठी पूरक असे वातावरण निर्माण होते; तसेच विदेशी गुंतवणूकही मोठ्या प्रमाणावर येते. नवीन राज्ये ही मुळातच विकासाचे प्रशासन व आराखडा घेऊन येतात. यातील नकारात्मक बाबी लक्षात घ्यायच्या झाल्यास या आधी निर्माण झालेल्या झारखंड, उत्तराखंड व छत्तीसगड यांच्या बाबतीत असे काही दिसून येत नाही. अशी राज्ये नियमितपणे केंद्र सरकारवर निधीसाठी अवलंबून असतात. तसेच त्यांच्या एकंदर आराखड्यात विकासाचे प्रशासनही दिसून आलेले नाही. सकारात्मतेसाठी महत्त्वाची बाब म्हणजे राजकीय इच्छाशक्ती होय. तेव्हा अर्थव्यवस्था ही त्यावरच अवलंबून आहे. या मुद्द्यांच्या आधारे उत्तरे लिहावे.

प्र. १३. Why indentured labover was taken by the british from india to other colonies? Have thay bean able to preserve their cultural identity over there?

स्पष्टीकरण : ब्रिटिशांनी मोठ्या प्रमाणावर मजूर (Indentured labover) इतर वसाहतीत नेले. कारण हा भारतीय मजूर कमी पैशात काम करणारा व स्थलांतरासाठी तयार होता. स्थलांतरासाठी अनुकूल असणे यासाठी १९ व्या शतकातील बेरोजगारी, गरिबी व दुष्काळजन्य परिस्थिती कारणीभूत होती. काही मजूर तर स्वत:च प्रवास करून इतर वसाहतींमध्ये स्थलांतरीत झालेत व तेथेच कायमस्वरूपी वास्तव्य त्यांनी केले. १८३४ नंतर गुलामगिरी संपल्यावर ही मागणी अजूनच वाढली. स्वत:ची ओळख वा संस्कृती टिकविण्यासंबंधी वेगवेगळी उदाहरणे आपण पाहू शकतो. उदा. गयाना, मॉरेशियस व फिजी सारख्या देशांत राजकीय सत्तेचे नियंत्रण करून सरकार स्थापन करते, तर श्रीलंकेत संविधानामुळे स्वत:ची ओळख टिकविणे शक्य झाले नाही. केनियात अर्थव्यवस्थेचा ते कणा आहेत. युगांडा व सुदानमध्ये आज मोठ्या प्रमाणावर जमिनी यांच्याकडे आहेत. तेव्हा परिस्थितीनुरूप आपण त्यांचे अस्तित्व पाहू शकतो.

प्र. १४. The ideal solution of depleting ground water resources in india is water harvesting system. How can it be made effective in urban areas?

स्पष्टीकरण : दिवसेंदिवस जमिनीतील पाण्याची पातळी कमी होत असून, त्यासाठी जलसंवर्धन करणे ही काळाची गरज आहे. शहरी भागाचा विचार करता घराच्या छत्तावरील पाणी जमिनीत जिरविणे (rooftop harvesting) हे फायद्याचे ठरते. तसेच शहरात रस्त्यांचे होणारे काँक्रिटीकरण व त्यामुळे पाणी साचणे उदा. मुंबईमध्ये पावसानंतरची स्थिती पाहता शहरात रस्त्याच्या बाजूची काही जमिन ही तशीच राहू दिली तर जमिनीत पाण्याचा निचरा चांगला होईल. पावसाचे पाणी जर शहरी भागातील सोसायट्यांनी जमिनीखाली टाक्यांमध्ये साठवले तरीही पाण्याचा तुटवडा भासणार नाही. हे मुद्दे लक्षात घेऊन उत्तर लिहावे.

प्र. १५. Defining blue revolution, explain the problems and strategies for pisciculture development in india

स्पष्टीकरण : 'नीलक्रांती' म्हणजे मत्स्यव्यवसाय व त्याच्याशी निगडित इतर उपक्रम होत. १९६०च्या दशकापासून नीलक्रांती चर्चेचा विषय आहे. भारतात नीलक्रांतीसंबंधी आव्हाने म्हणजे गुणवत्तापूर्वक बीज उपलब्ध नसणे, तलावात गाळ असणे, नवीन तलावांची निर्मितीचे प्रमाण कमी, मत्स्य व्यवसाय करणाऱ्यांमध्ये जागृतीचा व आधुनिकीकरणाचा अभाव इ. आपण पाहू शकतो. या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी सरकारच्या योजना व निधी यांचा योग्य वापर होणे गरजेचे आहे. मत्स्य व्यावसायिकांचा शास्त्रीय दृष्टीने व्यवसाय करणाचा दृष्टिकोन विकसित व्हायला हवा. SDG 14 मध्येही याचा उल्लेख आहे. तर २०२२ पर्यंत शेतकऱ्यांचे उत्पादन दुप्पट करण्याच्या महत्त्वकांक्षी योजनेचाही हा भाग आहे. तेव्हा या मुद्द्यांच्या आधारे उत्तरे लिहावे. वरील प्रश्नांतील उत्तरांसाठी पूरक Map व आकृत्यांसाठी तसेच चालू घडामोडींकरिता Dr.sushils spotlight या Youtube व टेलिग्राम चॅनेलला भेट द्या. Gs I मधील बहुतांशी प्रश्न हे तथ्यात्मक आहेत, तेव्हा त्या अनुषंगाने तयारी करण्याकडे लक्ष असायला हवे.

अमित संतोषराव डहाणे

राज्येसवा परीक्षांच्या अभ्यासक्रमातच दुय्यम सेवा परीक्षांचा जवळजवळ बहुतांश अभ्यासक्रम कव्हर होतो. त्यामुळे राज्यसेवा व दुय्यम सेवा परीक्षांच्या अभ्यासक्रमात तुलनात्मक काय फरक आहे हे नीट समजावून घेतले पाहिजे. राज्यसेवा पूर्व परीक्षा पेपर क्रमांक १ (सामान्य अध्ययन) यामध्ये एकूण सात घटकांचा समावेश होतो. त्यापैकी सहा घटक हे दुय्यम सेवा संयुक्त पूर्व परीक्षेत आहेत आणि राज्यसेवा पूर्व परीक्षा पेपर क्रमांक २ (CSAT) मधील बुद्धीमत्ता चाचणी व अंकगणित हा घटक दुय्यम व सेवा परीक्षेतील सातवा घटक होय. दोन्ही परीक्षांमधील समान सात घटक म्हणजे भूगोल, इतिहास, राज्यघटना, अर्थव्यवस्था, चालू घडामोडी, सामान्य विज्ञान आणि बुद्धीमत्ता चाचणी व अंकगणित हे होय.

राज्यसेवा पूर्व परीक्षांमध्ये 'पर्यावरण' हा अधिकच घटक सामान्य अध्ययनात अभ्यासावा लागतो. परंतु, पर्यावरण या विषयाची जागतिक पातळीवरील वाढत चाललेली संवेदनशीलता महत्त्व यामुळे चालू घडामोडी किंवा जी.के. यासाठी तसेच भूगोल संदर्भातील चालू घडामोडीसाठी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष पर्यावरण अभ्यासणे उचित ठरते.

या दोन्ही परीक्षांमधील घटकांवर विचारलेल्या प्रश्नांच्या गुणांची विभागणी परीक्षानिहाय थोडी फार वेगळी आहे. कारण परीक्षानिहाय गुणांचे वेटेजसुद्धा वेगळे आहे. परंतु या घटकांचा अभ्यासक्रम दोन्ही परीक्षांमध्ये सारखाच अभ्यासावा लागतो. राज्यसेवा पूर्व परीक्षेत भूगोल या घटकात प्राकृतिक, जग, भारत या घटकांवर जास्त प्रश्न विचारतात. दुय्यम सेवा पूर्व परीक्षेत भूगोलातील भारत व महाराष्ट्र या घटकांवर जास्त प्रश्न विचारले जातात.

राज्यसेवा पूर्व परिक्षेत इतिहासामधील प्राचीन व मध्ययुगीन भारत यावरही प्रश्न विचारले जातात. तर दुय्यम सेवा पूर्व परीक्षेत आधुनिक भारताचा इतिहास व त्यातही महाराष्ट्रातील समाज सुधारकांवर जास्त प्रश्न विचारले जातात. बाकी उर्वरित घटकांवरील अभ्यासक्रमात राज्यसेवा पूर्व आणि दुय्यम सेवा संयुक्त पूर्व असा फारसा फरक नाही. म्हणजेच सामान्य विज्ञान, राज्यघटना, अर्थव्यवस्था, चालू घडामोडी, बुद्धीमत्ता चाचणी व अंकगणित या विषयांच्या दोन्ही ही परीक्षेसाठीचा अभ्यासक्रम आणि संदर्भ पुस्तके जवळजवळ सारखीच आहेत.

महाराष्ट्र दुय्यम सेवा संयुक्त पूर्व परीक्षा स्वरूप

संयुक्त पूर्व परीक्षेसाठी होणाऱ्या पेपरमध्ये १०० प्रश्न १०० गुणांसाठी ६० मिनिटांत वस्तुनिष्ठ बहुपर्यायी पद्धतीने दिलेले असतात. यामध्ये चुकीच्या प्रश्नांना ०.२५ नकारात्मक गुण (Negative Marking) असते. पूर्व परीक्षेत सामान्य अध्ययनातील सात गटांवर १०० प्रश्न विचारले जातात. साधारणत: प्रत्येक घटकाला सरासरी १४ प्रश्न विचारले जातात. २०१३ ते २०१८ या कालावधीतील प्रश्नपत्रिकांचे विश्लेषण केल्यास आपल्याला असे दिसते की सामान्य विज्ञानावर १५ प्रश्न, बुद्धीमत्ता व अंकगणितावर १५ प्रश्न आणि चालू घडामोडीवर १५ प्रश्न हमखास विचारलेले दिसतात. म्हणजे सात घटकांपैकी सामान्य विज्ञान, बुद्धीमत्ता व अंकगणित आणि चालू घडामोडी या तीन घटकांवर आयोगाच्या प्रश्नपत्रिकेतील १०० पैकी ४५ गुणांचे वेटेज कायम राहिले आहे. आणि उर्वरित इतिहास, भूगोल, राज्यघटना व अर्थव्यवस्था या घटकांवर ५५ गुणांचे वेटेज विभागलेले आहे.

संयुक्त पूर्व परीक्षा ही पुन्हा एकदा नव्याने २०१७ सालापासून घेण्यास सुरवात झाली आहे. तत्पूर्वी PSI/STI/ASO या सर्व पदांसाठी पूर्व व मुख्य परीक्षा पदनिहाय वेगवेगळी घेण्यात येत असे. २०१७ आणि २०१८ च्या संयुक्त पूर्व परीक्षांचा विचार केल्यास घटकनिहाय गुणांचे आणि प्रश्नांचे विभाजन साधारणपणे पुढीलप्रमाणे करता येईल.

१) सामान्य विज्ञान : ५ ते १० महा. बोर्ड क्रमिक पुस्तके व सोबतच बाजारातील कुठलेही एक संदर्भ साहित्य. उदा. चंद्रकांत गोरे, भाग एक वर डॉ. सचिन मस्के, सोनाली भुसारे किंवा कोलते यांच्यापैकी कोणतेही एक संदर्भ साहित्य.

२) इतिहास : ८ वी व ११ वी महा. बोर्ड क्रमिक पुस्तके.

आधुनिक भारताचा इतिहास : समाधान महाजन

महाराष्ट्राचा इतिहास - डॉ. अनिल कठारे

३) भूगोल : महा. बोर्ड क्रमिक ५ ते १२ वी. (old ९वी व १०वी)

महाराष्ट्राचा भूगोल - ए. बी. सवदी

४) राज्यघटना : ८ ते १२ वी महा. बोर्ड क्रमिक

तुकाराम जाधव खंड - १

किंवा रंजन कोळंबे

५) अर्थव्यवस्था - रंजन कोळंबे किंवा देसले भाग एक

६) चालू घडामोडी : देवा देवधर आणि युनिक बुलेटिन किंवा पृथ्वी परिक्रमा.

७) बुद्धीमत्ता चाचणी - अनिल अंकलगी किंवा सुजित पवार.

अंकगणित - नितीन महाले किंवा पंडरीनाथ राणे.

डॉ. सुशील तुकाराम बारी

यूपीएससी पूर्वपरीक्षा २०१९ चा विचार करता 'इतिहास' या विषयाचे प्रश्न कशा प्रकारे व कोणत्या घटकांवर विचारले जाऊ शकतात, हे आपण गेल्या वर्षीच्या प्रश्नपत्रिकेच्या आधारे पाहत आहोत. प्रश्न समजून घेणे ही फार महत्त्वाची बाब आहे. एकदा का आपण प्रश्न समजून घेतलेत की आपण स्वत: प्रश्न बनवू शकतो. स्वत: प्रश्न बनवणे हे कधीही परीक्षेच्या दृष्टीने फायद्याचे ठरते. प्रश्न ब‌नविण्यासाठी त्या प्रश्नांचे विश्लेषण खूप महत्त्वाचे असते. २०१८मध्ये विचारलेल्या 'इतिहास' या विषयाच्या प्रश्नांना विश्लेषणात्मक पद्धतीने आपण समजून घेणार आहोत.

२०१८च्या यूपीएससी पूर्वपरीक्षेत 'आधुनिक भारत' या विषयावर विचारलेले प्रश्न पाहूया.

प्र. In 1920, which of the following changes its name to 'Swarajya Sabha'?

a) All India Home Rule League

b) Hindy Mahasabha

c) South Indian Liberal Federation

d) The Servants of India Society

Ans : a

आधुनिक भारताच्या इतिहासातील 'गांधी युगाच्या' सुरुवातीची ही घटना अतिशय महत्त्वाची आहे. 'स्वराज्य सभा' सुरुवातीची ही घटना अतिशय महत्त्वाची आहे. 'स्वराज्य सभा' यावर दोन वर्षांपूर्वीही प्रश्न विचारलेला आहे. त्या प्रश्नांचा आशय असा होता की, होमरुलमध्ये सहभागी झालेल्या तरुणांना गांधीजींनी सत्याग्रह सभेत सहभागी करून घेतले, या विधानाची शहानिशा करण्यासंबंधीचा होता. यावरून 'होमरुल चळवळ' आणि 'गांधीजी' यांच्या संबंधावर विचारला जाणारा हा दुसरा प्रश्न आहे.

तसे 'आधुनिक भारत' हे NCERT (old) वाचले असेल तर बहुतांशी इतिहासाचे सर्व प्रश्न सुटतात. हा प्रश्न तर महत्त्वाच्या घटनेशी म्हणजेच गांधीजींचा भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात होणारा उदय व इतर महत्त्वाच्या नेत्यांचा अस्त याच्याशी जोडला गेलेला आहे. 'होमरुल चळवळी'ला म्हणावे तितकेसे यश मिळाले नाही. अॅनी बेझंट आणि लोकमान्य टिळक यांच्या नंतर 'होमरुल चळवळीतील तरुण व त्याचे महत्त्व हेरून गांधीजींनी या चळवळीला नवी दिशा दिली. त्यातूनच पुढे राष्ट्रीयत्वाची भावना व स्वातंत्र्यलढ्यातील महत्त्वाच्या घटनांना चालना मिळाली.

असे सरळ सरळ प्रश्न विचारण्याची पद्धत इतिहासात आपण वारंवार पाहतो जसे 'सत्यशोधक समाज' कुठल्या राज्याशी संबंधित आहे. कशाचा विचार त्यात आढळतो, असे प्रश्न आपण पाहू शकतो. त्यामुळे इतिहास विषयाच्या बाबतीत किमान NCERTचे वाचन असणे अधिक महत्त्वाचे ठरते.

प्र. Which among the following events happened earliest?

a) Swami Dayanand established Arya Samaj

b) Dinbandhu Mitra wrote Neeldarpan

c) Bankim chadra chattopadhyay wrote Anandmath

d) Satyendranath Tagore bacame the first Indian to succeed in the Indian civil services Examination.

Ans : b

इतिहासातील कालानुक्रम हा महत्त्वाचा घटक मानला जातो. कालानुक्रमाचे वैशिष्ट्य म्हणजे भविष्यातील व भूतकाळातील घडलेल्या घटनांशी संबंध नसतो. त्यामुळे एखादी घटना का घडली याची कारणे आपण भूतकाळात शोधू शकतो. त्यामुळे घटना व त्यांचा कालावधी माहीत असणे हे इतिहासात अपेक्षित आहे. अशा आशयाचे प्रश्न मागील वर्षांच्या प्रश्नपत्रिकांमध्येही आपण पाहू शकतो. परंतु इथे एक बाब लक्षात घेण्यासारखी आहे ती म्हणजे मागील वर्षातील कालानुक्रमाच्या प्रश्नात तुम्हाला खूप महत्त्वाच्या घटनांवर प्रश्न विचारलेला आढळतो जसे की, असहकार चळवळ (१९२०-२२) सविनय ‌कायदेभंग (१९३०) भारत छोडो चळवळ (१९४२) याचबरोबर गोलमेज परिषद, पुणे करार (१९३२), ऑगस्ट प्रस्ताव (१९४०), क्रिप्स मिशन (१९४२), राजगोपालचारी योजना (१९४४), देसाई-लियाकत प्रस्ताव (१९४५), वेव्हेल योजना (१९४५), कॅबिनेट मिशन योजना (१९४६), माउंटबेटन योजना (१९४५) इ. भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील महत्त्वाच्या घटनांचा विचार करणे इथे क्रमप्राप्त होते. कालानुक्रमात विविध आयोग, समित्या, योजना, महत्त्वाच्या घटना इ. चा विचार अंतर्भूत आहे. परंतु हा प्रश्न व्यक्तिगत घटनांवर आधारित आहे. तेव्हा व्यक्तिगत स्तरावर 'महत्त्वाच्या व्यक्ती' व त्यांच्याद्वारे केलेले कार्य यांचाही विचार काळाच्या चौकटीत करणे आगामी काळासाठी उपयोगी ठरेल.

प्र. After the Santhal uprising subsided what was/were the measure/measures taken by the colonial government?

1) The territories called 'Santhal Paragaras' were created

2) It became illegal for a santhal to transfer land to a non-santhal

select the correct answer using the code given below:

a) l only

b) 2 only

c) Both land 2

d) Neither 1 nor 2

Ans : C

१८५७ चा उठाव सोडला तर इतरही असंख्य उठाव आपण भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात बघतो जसे की 'संथाल उठाव' होय. २०१९मध्ये 'बिरसा मुंडाचे' नेतृत्व असलेला 'मुंडाचा उठाव' विचारला जाऊ शकतो. दिल्लीत गेलेल्या शेतकरी मोर्चाला 'उलगुलान' असे नामकरण केले होते जे 'मुंडा उठावातील' क्रांतीचे आहे. आदिवासी, शेतकरी उठावांचा अभ्यास करताना उठाव, नेतृत्व, उठावाचे कारण व उठावाचे स्थान या बाबी समजून घेणे गरजेचे असते. वरील प्रश्नात उठावाचे कारण विचारलेले आहे. गेल्या वर्षीच्या प्रश्नपत्रिका चाळून स्वत: प्रश्नांचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न करा. प्रश्नांमध्येच आगामी काळात विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांची गुपिते दडलेली असतात हे लक्षात असू द्या.

....................

अमित संतोषराव डहाणे

२४ मार्च २०१९ रोजी होणाऱ्या महाराष्ट्र दुय्यम संयुक्त पूर्वपरीक्षा अर्थातच PSI/SIT/ASO Pre याच्यासाठीचे योग्य नियोजन कसे करता येईल, या संबंधीची माहिती आपण आजच्या आणि उद्याच्या लेखातून घेऊ. संयुक्त पूर्वपरीक्षेस आता साधारणत: दोन महिन्यांचा कालावधी आहे. कोणत्या परीक्षेचा अभ्यास करताना शेवटच्या टप्प्यातील अभ्यास हा अत्यंत महत्त्वाचा असतो. या शेवटच्या टप्प्यातील अभ्यासतच जास्त महत्त्व असते, ते उजळण्यांना. (Rivisions) म्हणून या टप्प्याचे योग्य नियोजन करणे महत्त्वाचे आहे.

पूर्वपरीक्षेत सामान्य अध्ययनात सात घटकांचा समावेश करण्यात आला आहे. हे सात घटक म्हणजे सात विषय ज्यात इतिहास, भूगोल, राज्यघटना, अर्थव्यवस्था, सामान्य विज्ञान, चालू घडामोडी, बुद्धिमत्ता चाचणी व अंकगणित हे होय. या सर्व विषयांचे आपले आतापर्यंत एक किंवा दोन वेळा वाचन नक्कीच झाले असेल आणि ते व्हायला पाहिजेच. हे येथे मुद्दाम सांगावेसे वाटते की, जाहिरात आल्यावर अभ्यासाला सुरुवात करून आपण ही परीक्षा पास होणे थोडे अवघड आहे. तर कोणी असा दावा करतही असेल की जाहिरात आल्यावर आपल्याला सुरुवात केली आणि लगेच येणारी परीक्षा उत्तीर्ण झालो, तर ती व्यक्ती नक्कीच आधीपासून या परीक्षेचा अभ्यास करत आहे. या आधी ही परीक्षा दिलेली आहे. असो हे सांगण्याचे कारण की, पूर्व परीक्षेतील सातही विषयांचा अभ्यासक्रम बघितला, तर हा अभ्यासक्रम चांगल्या दर्चाच्या साहित्या संदर्भातून किमान एकदा वाचण्यास दोन ते तीन महिन्याचा कालावधी लागो. म्हणून जसे तहान लागल्यावर विहिरी खोदणे तसे जाहिरात आल्यावर अभ्यासाला सुरुवात करणे होय.

आता हातात असलेल्या ५० ते ६० दिवसात म्हणजेच अखेरच्या टप्प्यात नेमके आपण अभ्यासाचे कशा प्रकारे नियोजन करू या हे बघू या. आपले सर्व विषय किमान एक किंवा दोन वेळा वाचून झाले असतील, असे गृहित धरू या. मग आता या टप्प्यात प्रत्येक विषयातील विश्लेषणाच्या आयोगाच्या अभ्यासक्रमानुसार आणि गेल्या वर्षीच्या पत्रिकांचे विश्लेणाच्या आधारे अभ्यासाला जास्तीत जास्त निश्चित दिशा द्यावयाची आहे.

गेल्या वर्षीच्या प्रश्नपत्रिका हाताळताना...

शेवटच्या टप्प्यातील अभ्यासाची सुरुवातच गेल्या वर्षीच्या प्रश्नपत्रिका समोर ठेवून करावयाची आहे. आपण आधी आयोगाच्या अभ्यासक्रमानुसार एक किंवा दोन वेळा वाचन केलेले आहे. त्यामुळे आपल्याला प्रत्येक विषयातील प्रमुख घटक, उपघटक, याची माहिती आहेच. आयोगाच्या २०१३ ते २०१८ पूर्व आणि मुख्य या दोन्ही परीक्षेतील पूर्वसाठी उपयुक्त असणाऱ्या विषयांचा प्रश्न अभ्यासणे महत्त्वाचे आहे. विषयातील प्रमुख घटक समोर ठेवून त्यावर २०१३ ते २०१८ या कालावधीत आयोगाने कशा प्रकारे किती प्रकारे प्रश्न विचारलेले आहे, हे बघणे खूपच उपयुक्त ठरते. उदा. आपण १८५७ चा लढा हा इतिहासातील एक घटक गृहित धरू या. या गेल्या वर्षीच्या प्रश्नपत्रिका बघितल्यास आपल्याला असे लक्षात येते की १८५७च्या उठावावर २०१२पासून (२०१५ वगळता) २०१८ पर्यंत प्रत्येक परीक्षेत यावर प्रश्न विचारलेला आहे. मग इतिहास या विषयाचा अभ्यास करताना त्यातील १८५७चा उठाव हा आयोगाच्या प्रश्न विचारण्याच्या अत्यंत जवळचा किंवा आवडता घटक दिसतो. म्हणून आपण गेल्या वर्षीच्या प्रश्नांच्या विश्लेषणाच्या आधारे १८५७च्या उठावावर किती व ‌कशा प्रकारे प्रश्न विचारण्यात आले आहे ते अभ्यासणे गरजेचे आहे. जसे १८५७च्या उठावाची तात्कालिक कारण, उठावाचे ठिकाण, ठिकाणानुसार नेतृत्व, १८५७च्या उठावास असणारे कारणीभूत धोरण, उठावाचा सामाजिक परिणाम, उठाव व क्रांतिकारक १८५७च्या आधीचे महत्त्वपूर्व उठाव, उठावाशी संबंधित महत्त्वपूर्ण व्यक्ती, १८५७च्या उठावाचे झालेले वर्णन, त्यावरील पुस्तके आणि १८५७च्या उठावानंतर झालेले महत्त्वपूर्ण बदल इत्यादी प्रकारचे आयोगाने १८५७च्या उठावावर प्रश्न विचारलेले दिसतात. म्हणून आता अभ्यास करताना १८५७च्या उठाव हा घटक सरळ सरळ न अभ्यासता आयोगाने विचारलेल्या प्रश्नांच्या स्वरूपातच अभ्यासणे महत्त्वाचे आहे.

गतवर्षीच्या प्रश्नपत्रिकांचे विश्लेषण केल्यास आपल्याला असे लक्षात येते की आयोगाने प्रत्येक विषयात काही महत्त्वाच्या घटकांवर प्रश्न विचारताना जास्त भर दिला आहे. या टप्प्यात आपल्याला त्याच महत्वपूर्ण घटकांवरचा अभ्यास चांगला करायचा आहे. म्हणून या अभ्यासाच्या टप्प्यात आपण अभ्यास करताना आपल्य हाताशी गतवर्षीच्या प्रश्नपत्रिकांचे विश्लेषण आणि वर्गीकरण असलेले संदर्भ साहित्य ठेवणे गरजेचे आहे. प्रश्नत्रिकांमधील प्रश्न बघून बघून आपल्याला हे समजायला हे सोपे जाते की आपण वाचत असलेल्या घटकावर आयोग कशा प्रकारे प्रश्न विचारू शकते ज्याला आपण MCQ (Multiple choice Question) असे म्हणतो. आपली त्यासंबंधीची एक दृष्टी तयार होत जाते. आणि याचा उपयोग परीक्षेत पेपर सोडवताना फार चांगल्या प्रकारे होतो. आपण अभ्यासाचा जास्तीत जास्त भर कंटेन्ट पूर्ण करण्यावर देतो. त्यामुळे बऱ्याच वेळा MCQकडे दुर्लक्ष केले जाते. परंतु येथे हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे आहे की, अभ्यासक्रमाचा कंटेन्ट वाचून झाल्यावर माहिती MCQच्या स्वरूपात मला आठवते का? ती माहिती MCQ स्वरूपात म्हणजे परीक्षेतील वस्तुनिष्ठ बहुपर्यायी स्वरूपात लक्षात ठेवणे आणि परीक्षेत वेळेवर आठवणे यासाठीच अभ्यासक्रम पूर्ण करता करता मागील प्रश्नपत्रिकांचे सतत वाचन व विश्लेषण करणे गरजेचे आहे.